Abstract

Hierdie bespreking handel oor die vraag hoe dit die toekenning van deliktuele aanspreeklikheid beïnvloed as die eiser self onregmatig opgetree het tydens die beweerde delik. Histories het die Suid-Afrikaanse reg hierdie probleem van “eiser-oortreding” hanteer deur gebruik te maak van die bestaande elemente van deliktuele aanspreeklikheid, veral die voorsienbaarheidsvereiste soos dit verskyn in die leerstuk van culpa of skuld. Die howe het dus die probleem aangespreek sonder om vaste reëls of ’n verweer te ontwikkel. Dit lei tot ’n relatief permissiewe benadering, waarvolgens eiser-boosdoeners dikwels in hul eise kan slaag.
Suid-Afrika se benadering is egter nou skynbaar verander deur Bhiya v Passenger Rail Agency of South Africa, waarin die Gautengse hooggeregshof in Pretoria ’n deliktuele eis verwerp het van ’n passasier wat sonder ’n geldige vervoerbewys onwettig gereis het, maar wat deur die nalatige optrede van die verweerder se personeel betrokke by die bedryf van die pendeltrein tydens daardie reis beseer is. Die hof verskaf twee redes vir die beslissing. Eerstens regverdig die hof die besluit deur die bestaande, voorsienbaarheid-gebaseerde benadering te gebruik. Tweedens het die hof bevind dat dit strydig met openbare beleid sou wees om die eis toe te laat. Daardeur skep die hof ’n bykomende en meer robuuste grond waarop sulke eise geweier kan word, geleë binne die element van onregmatigheid.
Hierdie nota kritiseer beide hierdie aspekte van die uitspraak. Die eerste grond van die besluit verdraai vorige gesag en is ondeursigtig oor die evaluerende uitsprake wat die hof maak. In besonders verdraai die hof die uitspraak van Innes HR in Farmer v Robinson Gold Mining Co Ltd, wat in 1917 die skuld-gesentreerde benadering gegrond het en steeds ons leidende gesag oor die probleem van eiser-oortreders is. Die Bhiya-saak teiken sulke eisers vir spesiale behandeling, net soos die Farmer-saak dit verwerp. Die hof se tweede grond, gebaseer op onregmatigheid, is hardhandig en versuim om belangrike kompleksiteite te bespreek. Dit is waar dat die onregmatigheidselement draai op oorwegings van openbare beleid soos dié wat deur die regter in die Bhiya-saak bespreek is. Haar redenasie het ook antesedente, beide in Suid-Afrika en op internasionale gebied. Nietemin voer die outeurs aan dat dit onregverdig teen die eiser in die Bhiya-saak inwerk. Die uitspraak slaag ook nie daarin om die grondslag te identifiseer waarop tussen waardige en onwaardige eise onderskei kan word nie. Ons voer aan dat die appèlhof ’n meer omsigtige benadering behoort te volg.