Abstract

Die belangrike plig wat op lede van die gemeenskap rus om wanneer hulle daartoe in staat is, getuienis in howe te lewer en die reg wat litigante het om hulle op daardie bystand te beroep, is reeds telkens deur die howe bevestig (Meyers v Marcus 2004 5 SA 315 (K) par 22). Die Wet op Hoër Howe 10 van 2013, die Wet op Landdroshowe 32 van 1944, die reëls van daardie onderskeie howe en die Strafproseswet 51 van 1977 bevat omvattende bepalings om die teenwoordigheid van getuies te verseker. Benewens ’n getuiedagvaarding word ’n subpoena duces tecum aangewend om ’n getuie te dagvaar om boeke, stukke en dokumente aan die hof voor te lê. Hierdie proses is beskikbaar aan sowel die staat as die verdediging en ’n subpoena duces tecum kan ook aan die teenparty se getuie beteken word indien die getuie in besit is van dokumente waaroor die staat of verdediging voornemens is om te kruisondervra. Die applikante in Transasia Minerals (SA) (Pty) Ltd v Kunene (019883/2023) 2023 ZAGPPHC 216 (24 Maart 2023) het die hof op ’n dringende basis genader ten einde ’n subpoena duces tecum wat op ’n staatsgetuie beteken is deur die regsverteenwoordiger van die beskuldigdes in die streekhofverhoor van S v Kunene en Umsobomvu (Edms) Bpk, ter syde te stel. Die partye is reeds in jarelange regsgedinge betrokke wat verband hou met die verkoop van mineraalregte deur Kunene en Umsobomvu aan Transasia Minerals en Transasia 444. Sekere betalings is aan Umsobomvu gemaak, maar die kontrak is daarna gekanselleer. Transasia het daarop ’n strafsaak teen daardie partye geregistreer en ’n vervolging op aanklagte van diefstal en geldwassery is teen hulle ingestel en die vervolging het ’n aanvang geneem. Ná ’n lang verwyl kon Transasia 444 daarin slaag om ministeriële goedkeuring te verkry vir die oordrag van die regte aan Transasia Minerals. Deel van die beskuldigdes se verweer was dat die ministeriële  goedkeuring wederregtelik verkry is en dat ’n vervalste volmag in die proses aangewend is. Umsobomvu verkry ’n hooggeregshofbevel waarin die departement van minerale sake gelas word om die rekord van die ministeriële aansoek bloot te lê. Transasia doen hierop aansoek om die tersydestelling van dié bevel op ’n tegniese punt, maar die hof wysig bloot die bevel deur te gelas dat slegs die regsverteenwoordigers van Kunene en Umsobomvu toegang tot die dokumente mag verkry en nie ook die partye nie. Hierteen loods Transasia ’n aansoek om verlof om te appelleer na die hoogste hof van appèl. Die hooggeregshofbevel is daardeur outomaties opgeskort, hangende uitslag van die aansoek om verlof en indien toegestaan, afhandeling van die appèl. Intussen roep die staat ’n getuie van die departement van minerale sake in die streekhofverhoor. Die verdediging beteken daarop ’n subpoena duces tecum op die getuie ten einde ’n reeks dokumente aan die hof voor te lê, waaronder ook sommige van die dokumente waaroor die bovermelde dispuut handel. Transasia doen bygevolg aansoek om die subpoena ter syde te stel. ’n Laerhof beskik oor nóg die gemeenregtelike nóg die statutêre bevoegdheid om ’n getuiedagvaarding ter syde te stel. Slegs die hooggeregshof beskik oor daardie magte en sal dit slegs uitoefen indien daar misbruik van die geregtelike proses was. Na oorweging van die feitelike en regsposisie kom die hof tot die gevolgtrekking dat die uitreiking van die subpoena duces tecum inderdaad regsmisbruik daargestel het en word die aansoek toegestaan om die dagvaarding ter syde te stel. Daar word aan die hand gedoen dat die verhoorhof in die lig van die feite in die beste posisie sou wees om te besluit, nie alleen oor die relevansie en dus toelaatbaarheid van die dokumente nie, maar ook indien dit wel toegelaat sou word in getuienis, oor die korrekte proses om die dokumente te hanteer ten einde nie inbreuk te maak op die hooggeregshofbevel wat reeds uitgereik is en die hangende appèlproses nie. Dit blyk dat die hof nie behoorlike oorweging geskenk het aan die regsposisie ten aansien van blootlegging aan beskuldigde persone ingevolge die grondwet asook die benadering vasgelê deur die hoogste hof van appèl dat ’n hof versigtig behoort om te gaan by oorweging om ’n dagvaarding vanweë regsmisbruik ter syde te stel nie.